Archeologia na zamku.
"Człowiek i środowisko w Sudetach.
I Międzynarodowa Konferencja. Wrocław 12-14 listopada 1998."
Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego we Wrocławiu. Wrocław 2000
TOMASZ WROCŁAWSKI
ZAMEK CHOJNIK W ŚWIETLE ODKRYĆ
ARCHEOLOGICZNYCH PODCZAS PRAC
REMONTOWO-BUDOWLANYCH
Góra Chojnik (627 m n.p.m.) wznosi się na Pogórzu Karkonoskim, ponad Obniżeniem Sobieszowa.
Wyniesienie zbudowane jest z granitów karkonoskich, które od południa i południowego-zachodu tworzą urwiska skalne dochodzące do 150 m wysokości.
Stoki porasta stary las bukowo-sosnowy z domieszką świerka, jodły, lipy, jaworu i grabu 1.
Zamek Chojnik położony jest na samym szczycie, bezpośrednio na podłożu skalnym (ryc. 1).
Nieudokumentowane XVII-wieczne przekazy mówią, że w końcu XIII w. książę Bolko I świdnicki założył w tym miejscu drewniany dwór myśliwski.
Pierwsza źródłowa wzmianka o Chojniku pochodzi dopiero z 1364 r. i dotyczy zakupu istniejącej już warowni przez cesarza
Karola IV od marszałka dworu i jednocześnie starosty górnołużyckiego Thimo VII von Colditza.
Na tej podstawie uważa się powszechnie, że budowa obiektu przypadła na okres panowania księcia Bolka II świdnicko-jaworskiego,
a ściślej na lata 1355-1364. W końcu XIV w. zamek należał już do Gotsche Schoffa, łużyckiego rycerza w służbie księżnej Agnieszki,
wdowy po Bolku II. Świadczy o tym dokument wystawiony w Otmuchowie w 1393 r. przez biskupa Wacława,
w którym jest mowa o fundacji przez Gotsche Schoffa ołtarza przeznaczonego dla zamku Kynast - alias nova domus,
czyli Chojnika, jako nowej posiadłości. Od tego czasu warownia stała się własnością i główną siedzibą rodu Schaffgotschów.
Najstarszą, XIV-wieczną częścią obiektu jest okrągła wieża zamku górnego, część mieszkalna oraz niewielki dziedziniec górny z cysterną
na wodę wykutą w skale. Również z tego stulecia pochodzi przedbramie górne oraz kaplica, którą wymienia się po raz pierwszy dopiero w 1417 r.
Całość murów zewnętrznych mogła być zakończona krenelażem i hurdycjami (ryc. 2). Na początku XV w. podwyższono wieżę oraz
prawdopodobnie wybudowano mur obwodowy w obawie przed atakiem Husytów, którzy (wg XVII-wiecznej tradycji) bezskutecznie mieli oblegać Chojnik.
Od 1478 r. właścicielem zamku był Krzysztof Schaffgotsch, który dysponował prawem wykorzystywania drzewa z okolicznych lasów do celów
budowlanych i na opał. Wraz z bratem Ulrykiem przeznaczył pewną kwotę na ołtarz w kaplicy.
Kolejną rozbudowę zamku datować można na 2. poł. XV w. Powstał w tym czasie dziedziniec dolny,
otoczony murem z dwiema basztami. W związku z rozwojem technik wojskowych i udoskonaleniem broni palnej podwyższono
dotychczasowy mur obwodowy i wykonano na nim krenelaż. Na dziedzińcu dolnym w końcu XV w. pojawiły się pierwsze budynki gospodarcze,
m. in. stajnia. Po śmierci Krzysztofa Schaffgotscha w 1493 r. obiektem opiekował się Ulryk, który podjął starania m.in.
u rajców wrocławskich o dozbrojenie zamku.
Trzeci etap rozbudowy Chojnika przypadł na 1. poł. XVI w. i miał największy zakres. W pierwszej kolejności umocniono stary,
XIV-wieczny mur obwodowy zamku górnego, a następnie wzniesiono nowy mur obwodowy,
zwieńczony renesansowymi attykami. Powstał w tym czasie dziedziniec dolny. W północno-wschodniej i północnej części warowni
zbudowano większe baszty. Ponadto uformował się trzeci dziedziniec z cysterną na wodę i lochem głodowym.
W trzeciej ćwierci XVI w. rozbudowano największy dziedziniec dolny, który znajdował się w centrum zamku.
Przy murze wschodnim pojawiły się nowe pomieszczenia gospodarcze: kuchnia, spichlerz, pomieszczenie dla załogi i sala sądowa,
której towarzyszył pręgierz. Wykuto również pomieszczenie piwniczne. W XVI-wiecznym przedbramiu założono arsenał,
natomiast w części północno-zachodniej, przy zewnętrznym murze, pojawił się dom komendanta. Dobudowano również dodatkowo północną basteję.
W 1589 r. wieża zamku górnego otrzymała hełm. Na przełomie XVI i XVII w. właścicielem Chojnika był Hans Ulrich Schaffgotsch,
który w czasie wojny trzydziestoletniej służył jako generał pod rozkazami Albrechta Wallensteina.
W wyniku sporu z cesarzem Fryderykiem II, w 1635 r. Hans Ulrich został skazany na śmierć,
a zamek uległ konfiskacie na rzecz cesarza. W 1640 r. zarządzający tymczasowo obiektem kapitan
Jerzy Ludwik von Starkenberg zalecił wyniesienie z zamku stu korców zboża, aby umożliwić prace remontowo-budowlane.
Ogólnie wiadomo, że w pół. XVII w. naprawiono mury i basteję północną, które prawdopodobnie lekko ucierpiały w trakcie wojny.
Dodatkowo umocniono północno-zachodnie wejście. W 1650 r. Chojnik zwrócono poprzednim właścicielom w uznaniu
za przykładną służbę Leopolda Schaffgotscha. 31 sierpnia 1675 r. od uderzenia pioruna w hełm wieży na zamku górnym wybuchł pożar.
Ogień strawił część mieszkalną i wieżę. Po tym zdarzeniu Schaffgotschowie przenieśli swoją siedzibę na krótko do rezydencji w Sobieszowie,
a następnie do Cieplic. Zabudowa Chojnika stopniowo ulegała niszczeniu, a w XIX w. obiekt zaczęto przystosowywać do celów turystycznych,
remontując wieżę oraz basteję.
|
Ryc. 1. Zamek Chojnik. Miejsca odkryć archeologicznych (A - E) |
| Ryc. 2. Rekonstrukcja Chojnika (ok. 1400 r.) wg J. Rozpędowskiego |
|
W latach 1903-1904 oraz 1907-1908 wzmocniono część murów jako stałą ruinę, jednak zakres tych prac nie jest znany.
Wykonane wówczas renowacje nie były bowiem uzgadniane z Urzędem Konserwatorskim Prowincji Śląskiej 2.
Po II wojnie światowej pierwsze prace konserwatorskie na Chojniku przeprowadzono w 1959 r. Odbudowano północno-zachodnią basztę,
a nad głównym portalem umieszczono płytę piaskowcową z orłem piastowskim. Wyremontowano również wieżę zamku górnego, którą otynkowano.
Kolejne prace w łatach 1965-1967 objęły wzmocnienie wieży, przemurowanie korony części murów, uzupełnienie spoin,
wzmocnienie sklepień oraz wprowadzenie barierek dla zwiedzających. W 1973 r. założono instalację zewnętrznego oświetlenia zamku 3.
Szersze prace remontowo-budowlane, wg projektu Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej, rozpoczęto w 1983 r.
Niektóre działania były związane z pracami ziemnymi i przyniosły odkrycia zabytków ruchomych.
Początkowo uzupełniono ubytki w murach obwodowych dziedzińca dolnego, przy czym wypełniono znaczną wyrwę w murze wschodnim.
Część murów pokryto warstwą tynku. Odbudowano kuchnię, zabezpieczono mur sali sądowej oraz zrekonstruowano renesansowe attyki.
Podczas odbudowy północno-wschodnich, dolnych części muru kuchni założono wykop długości około 3 m i głębokości około 40 cm,
którego calec stanowiła lita skała (ryc. l A). Na głębokości 35-40 cm wystąpiła czarna warstwa spalenizny z niewielkimi
fragmentami węgli drzewnych, natomiast resztę wypełniała ziemia z gruzem kamiennym. Zarówno w stropowej części spalenizny,
jak i w zasypisku kamiennym znaleziono kilkucentymetrowe fragmenty szkła gomółkowego. Można więc przypuszczać,
że w wykopie odkryto ślady zniszczenia z 1675 r., kiedy w wyniku pożaru obiekt popadł w ruinę. Pierwsze runęły
zapewne drewniane elementy konstrukcyjne, w tym wypadku kuchni, tworząc zwarty poziom zgliszcz.
Następnie zawaliły się wyższe partie murów i okna, czego świadectwem są fragmenty gomółek.
Kolejnym miejscem poddanym konserwacji w latach 80. i na początku 90. był zamek górny.
W południowo-wschodnim narożniku, wewnątrz części mieszkalnej, zamontowano kręte schody metalowe prowadzące wzdłuż
dziedzińca na szczyt muru (ryc. l B). Utworzono również turystyczną galerię ciągnącą się w stronę wieży.
Schody posadowiono na betonowej ławie, gwarantującej stabilność całej konstrukcji. Wykonanie ławy poprzedzało
założenie wykopu narożnikowego o wymiarach 3 x 3 m. Wypełnisko do głębokości około l m stanowiła tutaj brunatna ziemia
z gruzem kamiennym i zaprawą. W trakcie eksploracji wykopu pozyskano kilkanaście fragmentów naczyń ceramicznych
- cienkościennych brzuśców z poziomymi żłobieniami oraz kilka wylewów (ryc. 3 a), charakterystycznych dla okresu
późnośredniowiecznego (XIV-XV w.). Ceramika miała typową barwę ceglastą i jasnoszarą. Z wykopu wydobyto również
większą część dolnej partii garnka bądź dzbana o barwie jasnoszarej (ryc. 3 c) oraz cztery duże gwoździe konstrukcyjne
prostokątne w przekroju (ryc. 3 b). Około 2 m od narożnika ścian odsłonięte fragment kamiennego muru wewnętrznego
in situ, usytuowanego prostopadle do południowo-wschodniej ściany domu mieszkalnego. Mur ten, długości 2 m i grubości 80 cm,
zachował się w wykopie na głębokości 50-100 cm. Wyznaczał on prawdopodobnie zejście na niższą kondygnację piwniczną,
która może istnieć pod obecnym poziomem użytkowym. Pewną przesłanką świadczącą o istnieniu poziomu piwnicznego
może być fakt, że współczesny poziom gruntu w części mieszkalnej leży około 2 m wyżej niż poziom w międzymurzu.
Przy południowo-wschodnim murze gardzieli zamku górnego, podczas układania instalacji odgromowej, na przestrzeni około
4 m utworzono niewielkiej głębokości wykop, związany z uziemieniem instalacji (ryc. l C). W trakcie odgruzowywania
i niwelacji tego miejsca, obok kilku typowych późnośredniowiecznych brzuśców naczyń ceramicznych, pozyskano pięć
fragmentów płaskich kafli piecowych, z czego dwa bez emalii i trzy z zieloną emalią. Części płytowe przedstawiały motywy
roślinne i przypominały kafle renesansowe.
_______________________________________________________
Ryc. 3. Zamek Chojnik. Wybór zabytków ruchomych, pozyskanych w części mieszkalnej
Po przeciwnej, południowej stronie międzymurza, podczas niwelacji terenu pod podstawę metalowych schodów turystycznych,
znaleziono dwa groty bełtów, połówkę małej podkowy oraz duży gwóźdź konstrukcyjny o przekroju prostokątnym (ryc. l D).
Ponadto na powierzchni najmłodszego dziedzińca, w trakcie wybierania ziemi odkrywano pojedyncze fragmenty ceramiczne,
a także fragmenty młodszych naczyń kamionkowych datowanych na XVIII-XIX w. (ryc. l E). Na uwagę zasługują również
znalezione przedmioty związane z początkami turystyki na Chojniku, np. porcelanowe kubki z napisem "Burg Kynast".
Na Zamku Chojnik nie prowadzono dotychczas systematycznych badań archeologicznych, a podczas prac remontowo-budowlanych
- nadzorów lub badań ratowniczych. Służba konserwatorska koncentrowała się zdecydowanie na zabezpieczeniu i eksponowaniu trwałej ruiny.
Istnieją nadal niewykorzystane plany pełnej renowacji domu mieszkalnego, łącznie z odbudową nieistniejącej już wyższej kondygnacji oraz
nakryciem w formie dwuspadowego dachu. W celach naukowych Instytut Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej
dokonał stałej inwentaryzacji i ogólnie określił kolejne etapy rozbudowy obiektu. Właściwie jedyną osobą, która do tej pory zwracała
uwagę na istniejące wykopy i zabezpieczała materiał archeologiczny, jest opiekun zamku - pan Jerzy Czajka.
Jest wielce prawdopodobne, że część nie zebranych zabytków ruchomych, szczególnie uważanych za materiał masowy,
została rozproszona i utraciła pierwotną lokalizację. Badania utrudnia również brak analizy sytuacji stratygraficznej wykopów.
Kolejne prace remontowo-budowlane powinny zawierać w programie badania ratownicze prowadzone przez archeologów.
Należy również zastanowić się nad potencjalnym programem systematycznych badań wykopaliskowych,
które pozwoliłyby podjąć kilka ważnych zagadnień badawczych związanych z Chojnikiem:
1. Rozpoznać wewnętrzny układ funkcjonalny niektórych pomieszczeń, ze szczególnym uwzględnieniem części mieszkalnej. Przy okazji można
odszukać systemy grzewcze, co powiodło się w trakcie badań archeologicznych innych śląskich zamków (Wleń, Szczerba).
2. Zlokalizować pierwotną kaplicę zamkową z XIV w., która wg niektórych źródeł miała istnieć w części mieszkalnej
przed objęciem obiektu przez Gotsche Schoffa.
3. Odsłonić ślady domniemanej warowni pochodzącej z XIII w.
4. Prześledzić na przestrzeni od XIV do XVII w. zmiany kultury materialnej rodu Schaffgotschów w jego głównej siedzibie jaką był Chojnik.
5. Zastanowić się, jaką rolę pełnił zamek Chojnik w późnym średniowieczu i okresie nowożytnym w obrębie południowego krańca Kotliny
Jeleniogórskiej. Warownia mogła mieć bowiem pewien związek z poświadczonym w środkowych Karkonoszach (w okolicach Przesieki i Zachełmia)
górnictwem złota oraz z hutnictwem szkła w Cichej Dolinie oraz w Szklarskiej Porębie.
Pozostaje mieć nadzieję, że niektóre z powyższych problemów postara się poruszyć Dział Archeologiczny Muzeum Okręgowego w Jeleniej Górze.
Wyniki badań będą publikowane w literaturze specjalistycznej i regionalno-krajoznawczej,
a także staną się tematem przyszłych konferencji i spotkań.
_____________________________
1 Słownik geografii turystycznej Sudetów, red. M. Staffa, Warszawa - Kraków 1993, t. 3: Karkonosze, s. 49-52.
2 Historii i architekturze Zamku Chojnik poświęcono już wiele publikacji. Por. np.: B. Guerquin, Zamki Śląskie, Warszawa 1957; idem,
Zamki w Polsce, Warszawa 1984, s. 123-125; J. Pilch, Zabytki architektury Dolnego Śląska, Wrocław 1978, s. 232-233;
Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. Województwo wrocławskie i m. Wrocław, oprac. O. Czerner, B. Steinborn, M. Zlat, Warszawa 1973;
Zamek Chojnik, Wrocław 1970.
3 Prace konserwatorskie na terenie województwa wrocławskiego w latach 1945-1968, Wrocław 1970, s. 66-67;
Prace konserwatorskie na terenie województwa wrocławskiego w latach 1969-1973, Wrocław 1976; Prace konserwatorskie na terenie województwa
jeleniogórskiego, legnickiego, wałbrzyskiego i wrocławskiego w latach 1974-1978, Wrocław 1985, s. 26-27.
Aktualizacja: 2009-11-05